Trong ngôi nhà sàn tưởng chừng như
không thể nhỏ hơn được nữa, một người đàn ông Ba Na nhỏ thó, đen đúa đang ư ử
ngâm nga câu chuyện bi hùng về huyền thoại Chàng Giông - một trong những sử thi
vào loại cổ nhất ở Tây Nguyên...
Giấc ngủ được ru bằng sử thi...
Khởi hành ở thị xã Kon Tum, anh bạn đồng nghiệp Trần Phan dùng xe máy chở
tôi chạy hơn 20km theo quốc lộ 24, qua cầu Kon Salam để được gặp người “hát
rong” sử thi Tây Nguyên - A Lưit. Tây Nguyên đã vào mùa mưa, cũng như bao người
dân khác, A Lưit đang trồng mì ở trên rẫy. Lại thêm nửa giờ đồng hồ nhờ bọn trẻ
ra gọi về.
Trước mặt chúng tôi là một ông già đã ngoài 65 tuổi nhưng trông đen đúa, nhỏ
thó, không hơn gì đứa trẻ lên 10. Vì ngôi nhà “cực nhỏ” nên A Lưit tiếp khách
ngay trước sân nhà mình. A Lưit nhớ lại, ngày trước ông cũng khỏe mạnh như
những đứa trẻ khác trong làng. Năm lên 9 tuổi, vì ham chơi nên ông để thuyền
trôi mất; giận quá, bố của A Lưit đã đánh con và vết thương “quá tay” ở sống
lưng đã khiến A Lưit tàn tật, lưng gù, tay chân teo lại và nhỏ dần...
Cái may mắn là A Lưit có ông nội và bố “truyền lửa” hát sử thi và những câu
chuyện cổ tích ngay từ tấm bé. Giấc ngủ tuổi thơ của A Lưit thường được ru bởi
chất giọng đều đều ấm nồng của người ông, người bố về những câu chuyện thần
thoại của người Ba Na, về chuyện Chàng Giông, về sức mạnh của thần sét, về ông
già Prôn hay đi đánh nhau bảo vệ lẽ phải... Ngoài 20 tuổi, A Lưit đã có thể kể
sử thi cho dân làng nghe. Một người già ở làng Kon H’drầm cho biết sau một ngày
làm rẫy mệt nhọc, tối đến mọi người thường tụ tập ở nhà sàn uống rượu và nghe A
Lưit kể chuyện. Những câu chuyện A Lưit kể đã làm tan đi mọi sự lao động mệt
nhọc ban ngày trong người dân làng Kon H’drầm. Chuyện của A Lưit kể dài lắm,
dài hơn cả con dốc cao ngất bên kia con suối T’Re.
... đến “nghiệp” làm người “hát rong”
A Lưit cho biết, ngày trước khi còn khỏe, nhà nào có chuyện buồn ông đều đến
kể chuyện, xa mấy cũng đi. “Nhà người ta buồn thì mình làm cho người ta vui
chớ!”, A Lưit cười nói. Mỗi khi thấy A Lưit xuất hiện ở đâu, y như rằng mọi
người, lớn bé già trẻ đều tự động tụ tập xung quanh thành một vòng tròn. A Lưit
trải tấm bạt xuống, nằm ngửa người và bắt đầu... kể. A Lưit vừa kể vừa hát, có
đoạn lại ư ử trong lồng ngực theo nguồn câu chuyện... khiến dân làng ngồi nghe
quên cả thời gian, có hôm con gà đã gáy lần thứ hai mà bà con… vẫn còn ngồi.
Còn A Lưit thì thi thoảng hé mắt, nếu thấy bà con còn thức thì kể tiếp, còn như
dân làng đã ngủ thì ông lặng lẽ ra về.
Chuyện của A Lưit kể dài lắm. Bình quân một câu chuyện một ngày, có bài dài
phải đến 1,5 ngày. Tất cả A Lưit kể được 6-7 bài, vị chi nếu kể liên tục ông có
thể kể chuyện trong 10 ngày liền. Dân làng thích nhất là câu chuyện vui về
Chàng Giông đi tán gái, Chàng Giông đi săn chó... Mỗi lần kể hết một câu
chuyện, A Lưit lại dừng để uống rượu và hút thuốc... lấy giọng.
Vì bố mẹ đã mất, vợ con thì không có nên A Lưit sống một cuộc đời vất vả cả
về vật chất và tinh thần. Ngôi nhà của ông đang ở chưa đến 9m2, toàn bộ gia sản
chỉ là… một tấm vải bạt để đi đến đâu thì trải ra, nằm và... kể chuyện! Cuộc
sống hàng ngày của A Lưit chủ yếu dựa vào một sào đất mướn để trồng mì, tiền
công đi làm thuê và tất cả những thứ gì bà con cho sau một lần kể chuyện, có
thể là thuốc hút, rượu, bánh kẹo, gạo ăn, áo quần...
Theo thời gian, sức khỏe của A Lưit ngày càng yếu. Trong khi đó, như A Lưit
tâm sự, “mấy đứa trẻ không chịu học theo mình, chúng chỉ thích nhạc ở trong cái
máy hát kia thôi”. Chúng tôi được biết, để lưu giữ một “báu vật” quý về sử thi
Tây Nguyên, các cán bộ văn hóa ở Kon Tum thường xuyên đến với A Lưit để nghe kể
chuyện, ghi chép và thu âm lại rất kỹ, với mục đích bảo tồn bản sắc văn hóa phi
vật thể này. Còn già A Lưit, khi chia tay chúng tôi chỉ nói mỗi một câu: “Chúng
mày nhớ về chơi với ông già nhiều vào nhé”!.
