Với người dân bản xứ, sinh sống ở đây lâu năm mới đọc rõ từ La Gi (la-di)
nhưng lại rất nhiều người mới đến phát âm theo chữ vần thì cứ đọc là La-ghi và
không thôi thắc mắc cái nghĩa đen của địa danh La Gi là gì? Là cách phát âm của
dân tộc miền núi hay Chăm? Chưa có ai trả lời một cách đầy đủ!
Dựa vào bản "Nghĩ thĩnh thượng du đồn khẩn sự nghi sớ" (sớ xin lập
đồn điền khai khẩn vùng thượng du) của Nguyễn Thông khi nhận chức Doanh điền sứ
tỉnh Bình Thuận năm 1877 đã ghi địa danh này là La Di, kể cả sách Đại Nam nhất
thống chí do Quốc sử quán nhà Nguyễn (1802 - 1845) và soạn xong năm 1882 cũng
nhắc đến địa danh sông La Di, cửa tấn La Di thuộc huyện Tuy Lý, tỉnh Bình
Thuận. Rõ ràng từ La Di cũng không thể là từ Hán Việt hóa, nếu liên hệ scác địa
danh trong tỉnh như La Gàn, La Dạ, La Giang, La Ngà… và ở tỉnh Ninh Thuận cũng
có con sông La Gi tức sông Pha ( Krông Pha) thì nghĩ đến những địa danh này có nguồn
gốc của dân tộc miền núi hoặc Chăm, có lẽ đúng hơn. Nhưng vì sao từ Di lại trở
thành Gi, ở Phù Cát (Bình Định) có một làng biển cũng có tên Đề Gi, xưa thuộc
huyện Phù Li… Có người giải thích do cách viết của người Pháp nhưng được đưa
vào các văn bản hành chính rồi trở thành quen thuộc. Thật đúng vậy, đọc lại các
báo cáo dưới thời Pháp thuộc như Rapports Politiques de la province de
Phanthiet (1921 - 1934) đều ghi là La Gi. Trước năm 1975, có một cuốn sách với
tựa "Nguồn gốc Mã Lai" - trang 574, của nhà văn Bình Nguyên Lộc đề
cập đến địa danh La Gi và đã suy luận "Có lẽ là Sagi đánh nhau với Sanla,
tức lại còn đánh nhau với Chân Lạp" và ông viết: "từ câu Camay Lagi
lì - cáy từ riêng của Chăm (có nghĩa đàn bà mà còn là đàn ông) - Lagi có nghĩa
"lại còn" mà vùng đất này xưa là đất của Phù Nam, rồi của Chăm, cả
hai dân tộc đều nói tiếng Mã Lai đợt nhì" và càng phân vân không biết địa
danh này là của ai?. Với sự quan tâm tìm tòi của mỗi người thì cần thông cảm
cách lý giải của Bình Nguyên Lộc ở góc nhìn của một nhà văn hơn là một nhà nghiên
cứu. Còn có ý tưởng lãng mạn hơn, lấy chuyện tình ly tan của sự tích Hòn Bà bằng
cách đọc trại ra (gia đình ly tan) thành La Gi !...
Rất nhiều địa danh không thể nào xác định được nguồn gốc dân tộc, ý nghĩa
thực vì không theo một nguyên tắc nào cả mà đây là trường hợp thuộc qui luật
biến đổi qua nhiều hình thức ngữ âm từ một tên gọi địa phương rồi được chuyển
hóa thành địa danh hành chính. Do đó rất dễ nhầm lẫn nếu chỉ căn cứ vào hình
thức ngữ âm và chính tả hiện tại để diễn giải, suy luận. Trong khi đó địa danh
La Gi không nằm trong nguyên tắc phân loại thông thường, cũng không theo tiêu
chí tự nhiên…
Tuy nhiên với địa danh La Gi thấm đậm quá trình lập làng mở cõi, còn có bề
dày truyền thống lịch sử của một vùng đất qua các thời kỳ thì không có gì phải
bận tâm về ý nghĩa. Nhưng hiện nay trong cách viết vẫn còn bất cập, cần được
thống nhất trên văn bản hành chính một cách nghiêm túc, tránh tùy tiện khi sử
dụng địa danh mà không nắm vững các đặc điểm về nguồn gốc lịch sử ra đời. Trên
cơ sở chưa có gì để rõ hơn về nguồn gốc thì hãy coi đây là địa danh có nguồn từ
âm ngữ biến đổi vốn vay mượn của một dân tộc. Do đó La Gi phải được viết rời
không gạch nối và viết hoa cả hai từ theo qui cách viết địa danh.
